دریاچه ارومیه می تواند سالی 1500 میلیارد تومان درآمدزایی کند ، چگونه می توان از ریزگرد نمکی دریاچه جلوگیری کرد؟، نشست 8 میلیارد تُن نمک در بستر دریاچه - باتسک

خبرنگاران آنلاین - پروانه بندپی: حجم آب دریاچه ارومیه در سال 1375 یعنی در شروع بحران خشکسالیِ این دریاچه زیبا 30 میلیارد مترمکعب بود اما حالا تنها 10 درصد از آن حجم بزرگ به جای مانده است؛ یعنی حدود 3 میلیارد مترمکعب.

اسفند سال گذشته، طرح انتقال آب به دریاچه ارومیه از سد کانی سیب اجرا شد تا این دریاچه از خشکی نجات یابد و احیا شود. این پروژه که کار اجرایی آن از سال 1394 شروع شده بود و فاز اول آن 5 اسفند افتتاح شد، قابلیت آبرسانی سالانه حدود 500 میلیون مترمکعب آب مازاد به دریاچه ارومیه را دارد.

عملیات این طرح به این گونه است که آب از مخزن سد کانی سیب وارد تونل انتقال 36 کیلومتری می شود، پس از آن با ورود به کانال 11 کیلومتری، به رودخانه گدار می رسد و بعد از طی 28 کیلومتر مسیر این رودخانه، وارد دریاچه ارومیه می شود.

بسیاری از فعالان محیط زیست، انتقال آب به دریاچه ارومیه را اقدامی موثر در جهت حفظ این دریاچه می دانند اما در عین حال معتقدند که انتقال آب به تنهایی نمی تواند گره گشای احیای دریاچه باشد و همزمان اقدامات دیگری نیز باید انجام شود. وگرنه نه تنها دریاچه خشک خواهد شد، بلکه تبعات زیادی نیز برای ساکنان منطقه خواهد داشت. یکی از تبعات خشکی این دریاچه که در آینده می تواند زندگی ساکنان را مختل کند، ریزگردهای نمک است.

کارشناسان معتقدند خشکی دریاچه ارومیه می تواند زندگی 6 میلیون نفر ساکن منطقه را به شکل های مختلف تحت تاثیر قرار دهد. چراکه خشکی دریاچه موجب ایجاد 8 میلیارد تن نمک در کف دریاچه شده و این نمک ها به تدریج می تواند تبدیل به ریزگردهای نمکی شود و بر زندگی روستاییان و شهرنشینان تاثیر منفی بگذارد.

بیشتر بخوانید؛

• دریاچه ارومیه در چه صورتی به حالت اولیه خود برمی شود؟ | انتقال آب از تونل 36 کیلومتری به این دریاچه یک لحظه قطع نخواهد شد

• دریاچه ارومیه باید کوچک شود؛ پیشنهاد متفاوت برای نجات دومین دریاچه شور جهان | تنها یک دهم از دریاچه به جای مانده؛ از مدل آمریکایی ها استفاده شود

افزایش ارتفاع نمک در دریاچه ارومیه تا 4 متر!/ نشست 8 میلیارد تن نمک در بستر دریاچه/ کف دریاچه تخت شده است

پروفسور ناصر آق، پژوهشگر محیط زیست و عضو هیأت علمی دانشگاه ارومیه در تبادل نظر با خبرنگاران آنلاین به این موضوع اشاره می نماید که نمک های ایجادشده در بستر دریاچه ارومیه، کف این دریاچه را بیش از 4 متر بالا آورده است.

پروفسور آق می گوید: دریاچه ارومیه، دریاچه ای کم عمق است و از ابتدا آب این دریاچه شورِ شور بود. اصلا این دریاچه به شوری اش در جهان معروف است. این شوری مدام به خاطر تبخیر آب افزایش بیشتری پیدا کرد و خاتمه نمک ها شروع کردند به رسوب کردن در کف دریاچه و الان طبق مطالعات سازمان زمین شناسی کشور، حدود 8 میلیارد تن نمک در بستر دریاچه ارومیه نشست نموده که ارتفاع ضخامت این نمک در بخش شمالی و در جاهای عمیق دریاچه بیش از 4 متر است! یعنی نمک، کف دریاچه را بیش از 4 متر بالا آورده است.

این استاد دانشگاه ادامه می دهد: در بخش جنوبی دریاچه هم حدود 2 متر نمک داریم. به اضافه رسوبات رودخانه ای که در زمان ورود آب از رودها به دریاچه مرتبا وارد دریاچه شده و همین باعث شده که کف دریاچه نسبت به سابق خیلی بالا بیاید. این موضوع باعث می شود اندازه آبی که وارد دریاچه می شود، سریع پخش شود و همان اندازه هم خیلی زود تبخیر شود. مثل این که آب را در یک سینیِ تخت بریزید.

این پژوهشگر محیط زیست به طرح انتقال آب کانی سیب اشاره می نماید و می گوید: اندازه آبی که به وسیله این سد وارد دریاچه ارومیه می شود، حجم زیادی نیست. قرار بود سالانه 600 میلیون مترمکعب آب به وسیله سد کانی سیب که به زاب معروف است، وارد دریاچه شود اما الان تازه فاز اول آن شروع شده که 300 میلیون مترمکعب است و خیلی ناچیز است. سطح یا کف دریاچه هم که همان طور که گفتم، به شدت تخت شده و گودی ندارد. به همین علت اندازه آبی که وارد آن می شود، سریع پخش شده و آماده تبخیر می شود.

این استاد دانشگاه می گوید: الان چند سالی است که کلا بارندگی زیادی در استان نداریم، ورودی آب هم از رودخانه ها قطع است و در این فصل هیچ وقت جریان آب از رودها نداشتیم. بنابراین از الان تا حدود 3 ماه آینده یعنی تا 15 مهرماه، تبخیر زیادی در این دریاچه خواهیم داشت و این اندازه آب انتقالی نمی تواند کمکی به احیای دریاچه کند. البته هر اقدام دیگری هم انجام شود، باز هم احیای کامل غیرممکن خواهد بود. قبلا هم گفتم اگر اقدامات دیگری هم انجام شود، فقط نصف دریاچه احیا می شود. آن هم به شرطی که دریاچه را به دو قسمت تقسیم کنیم. این موضوع را من از 16 سال پیش دارم می گویم. ما چاره ای جز این نداریم که طرح احیای فازبندی شده را اجرا کنیم.

طرح انتقال آب به تنهایی موثر نیست/ آب ورودی به دریاچه بلافاصله تبخیر می شود

این پژوهشگر محیط زیست تاکید می نماید: ما نباید اجازه بدهیم که آب انتقالی به دریاچه ارومیه در دریاچه پخش شود تا حداقل در فاز اول 25 درصد از دریاچه احیا شود. اگر همان فاز یک درست و نتیجه بخش و در حد همان 25 درصد اجرا شود، دریاچه می تواند کلی فراوریات داشته باشد و کلی ثروت خلق کند. در این دریاچه می توان سالانه 500 تن آرتمیا/ Artemia (جانداری سخت پوست که در آب های شور زندگی می نماید) فراوری کرد که ارزش این مقدار حداقل 1500 میلیارد تومان است. این مبلغ می تواند هزینه های احیای دریاچه را هم تامین کند.

دکتر آق ادامه می دهد: من درباره این ایده با استاندار (استاندار آذربایجان غربی) صحبت کردم و قرار است این موضوع در جلسه ستاد احیای دریاچه ارومیه که طی یکی دو ماه آینده با حضور معاون اول رئیس جمهور تشکیل شود، مطرح شود. چون الان دیگر خود مسئولان هم دارند می بینند که اندازه آب ورودی تاثیری در احیای دریاچه ارومیه ندارد. همان ابتدای اجرا طرح تا حدی تاثیر گذاشت. چون هنوز فصل تبخیر شروع نشده بود. اما وقتی تبخیر شروع می شود، آب ورودی بلافاصله بخار می شود و چیزی از آن باقی نمی ماند.

او می گوید: از همان ابتدا که ستاد احیای دریاچه ارومیه تشکیل شد، کوشش های زیادی برای احیای دریاچه شروع شد که همچنان ادامه دارد. خیلی هم هزینه شده و کلی نیرو و سازمان های مختلف درگیر این موضوع شده اند. اما به علت عدم شناخت دقیق از شرایط خود دریاچه، این پروژه ها خیلی راحت جواب نمی دهد. البته موضوع دیگری هم هست که دست هیچ کس نیست و آن تغییر اقلیم است. در این منطقه دیگر مثل گذشته برف و باران نداریم. برف که دیگر تقریبا نمی بارد. در گذشته در 3 ماه زمستان مدام برف سنگین می بارید و کل 3 ماه همه جا برفی بود. قبلا روی کوه های اطراف تا چند متر برف می نشست.

دکتر آق می گوید: ما قبلا 12 رودخانه دائمی داشتیم که در طول سال آب در آنها جریان داشت و آب این 12 رودخانه مرتبا وارد دریاچه ارومیه می شد. ولی الان دیگر این اتفاق نمی افتد. الان همه رودخانه های دائمی، فصلی شده اند. 17 رودخانه فصلی هم داشتیم که الان آنها هم آب خیلی کمی دارند. چون تحت تاثیر تغییرات اقلیمی، الگوی بارش ها آن قدر تغییر نموده که باران های کوتاه مدتی می بارد که به آن باران زیر 5 میلیمتر گفته می شود. باران هایی که زود تبخیر می شوند. روانابی هم دیگر وجود ندارد که بخواهد وارد دریاچه ارومیه شود. این دیگر تغییر اقلیم است و دست کسی نیست.

ذخیره پشت سدها در استان خیلی کم است/ تغییر اقلیم دست هیچ کس نیست

این پژوهشگر محیط زیست ادامه می دهد: ذخیره پشت سدها هم در استان خیلی کم است و آبی هم که از این سدها رهاسازی می شود، عمدتا برای مصارف کشاورزی است. ستاد احیای دریاچه ارومیه خیلی کوشش کرد در فصل هایی که کشاورزی انجام نمی شود، ذخیره پشت سدها را برای حفظ دریاچه استفاده کند. ولی درکل حجم همه این سدها خیلی زیاد نبود و نیست. درضمن کل آب پشت سدها را هم نمی توان برای حفظ دریاچه ارومیه استفاده کرد. چون آب سدها برای تامین آب شرب، آب مورد احتیاج بخش کشاورزی و صنایع هم هست و آب مورد احتیاج همه اینها در طول سال باید تامین شود.

پروفسور آق می گوید: این را هم بگویم که تغییر اقلیم نه تنها در این منطقه، بلکه در کل کشور و درکشورهای خاورمیانه هم دارد اتفاق می افتد. خیلی از استان های کشور الان با کم آبی بسیار شدید روبرو هستند. یک وقتی آذربایجان غربی، دومین استان پرآب کشور بعد از خوزستان بود اما الان خبری از آن نیست. پس دیگر نباید انتظار داشت که آن جریان های سابق دوباره ایجاد شود و دریاچه ارومیه به آن شکل گذشته زنده شود. آن زمان سالانه حدود 5 میلیارد مترمکعب آب فقط به وسیله رودخانه ها آب وارد دریاچه می شد. الان به 1 تا 1.5 میلیارد مترمکعب رسیده و این خیلی ناچیز است و به هیچ وجه جوابگوی تبخیرها نیست.

زندگی 6 میلیون نفر جمعیت تحت تاثیر حیات دریاچه/ انتقال آب 5 سال قبل انجام می شد، الان نصف دریاچه را داشتیم

این استاد دانشگاه درباره تبعات خشکی دریاچه ارومیه بر زندگی ساکنان منطقه می گوید: در منطقه حدود 6 میلیون نفر جمعیت ساکن هستند که متخصصان مربوطه اعتقاد ندارند که اثرات منفی خشکی دریاچه به سرعت بتواند تغییراتی ایجاد کند و تبعات سریعی داشته باشد. ممکن است سال ها طول بکشد تا این اتفاق بیفتد. اما به هر حال می تواند اتفاق بیفتد. چون ریزگردهای نمکی یا خاک شور بالاخره به تدریج از دریاچه بلند می شوند و می توانند در منطقه پخش شوند و در وهله اول روی زمین های کشاورزی تاثیر بگذارند و باعث شوری خاک شوند و قبل از شهرها، روی روستاها اثرات خود را نشان خواهند داد. البته قبل از این اتفاقات می شود اقدامات پیشگیرانه انجام داد. این طور نیست که منتظر شویم تا تبعات خشکی دریاچه روی کل جمعیت 6 میلیون نفری منطقه تاثیر بگذارد.

دکتر آق می گوید: در حال حاضر تنها راهکار منطقی برای حفظ این دریاچه این است که بخشی از آن را با آبی که موجود است (طرح انتقال آب کانی سیب و دیگر طرح ها)، احیا کنیم و برای بقیه بخش ها که خشک می ماند و نمکش هم فراوان است، فکر دیگری کنیم. مثلا نمک ها را با روش های دیگری مهار کنیم. در کشورهای دیگر هم این تجربه را داشتند و در مهار نمک ها پیروز عمل نموده اند. پس امری شدنی است.

این فعال محیط زیست ادامه می دهد: اگر طرح انتقال آب به دریاچه ارومیه 5 سال پیش انجام می شد، قطعا الان نصف دریاچه را داشتیم. البته همین هم مستلزم انجام کارهای دیگری هم هست. مثلا تا وقتی که در مصرف آب بخش کشاورزی صرفه جویی نشود، عملا احیای دریاچه غیرممکن است. قبلا رواناب زیاد بود و 5 میلیارد مترمکعب آب وارد دریاچه می شد، بارش ها زیاد بود، خیلی از زمین های کشاورزی دیم بودند، مصرف آب شان خیلی کم بود یا راحت به وسیله باران و همان رواناب ها تامین می شد. ولی از زمانی که اندازه رواناب ها خیلی کم شد، کشاورزان که دیگر نمی توانستند زمین های خود را آبیاری نمایند، اقدام به حفر چاه در زمین های خود کردند. به طوری که الان بیش از 100 هزار چاه آب در زمین های کشاورزی این حوزه وجود دارد که نیمی از آنها غیرمجاز حفر شده اند. اینها آب های زیرزمینی را می کشند.

او می گوید: وقتی آب زیرزمینی تخلیه می شود، آن رواناب ها یا همان رودخانه ها هم قبل از این که به دریاچه برسد، سعی می نماید نفوذ کند و این سفره ها را پر کند. به همین علت است که هم حجم آب های زیرزمینی به شدت کاهش پیدا نموده، هم رواناب ها کم شده اند و هم نفوذ زیاد شده و همه ایناه باعث می شود که ورود آب به دریاچه کم شود. ورودی اندک هم که تبخیر می شود. پس ضروری است که همین اندازه آب ورودی را مدیریت کنیم. چندین سال است داریم می گوییم فقط رهاسازی آب در دریاچه مهم نیست. حفظ و مدیریت آب برای جلوگیری از تبخیر مهم تر است. این کار هم تنها و تنها با کوچک تر کردن سطح دریاچه امکان پذیر است و هیچ روش دیگری فعلا جواب نمی دهد.

راهکار کنترل نمک های دریاچه ارومیه/ نمک ها را با پلاستیک بپوشانیم

پروفسور آق درباره راهکار کنترل نمک های دریاچه ارومیه هم می گوید: می توان روی نمک های دریاچه را پوشاند. این کار خیلی بزرگ و دشواری نیست. درست است که وسعت نمک در این دریاچه زیاد است، اما با هر چیزی که گران نباشد و ماندگاری بالایی هم داشته باشد، می توان روی آن را پوشاند. به طوری که حتی طوفان و تندباد هم نمی تواند تکانش بدهد. این پوشش، پلاستیک هایی از جنس ورق ژئومِمبِران است که در کف استخرها هم استفاده می شود. بعدها هم هر وقت خواستیم، می توانیم آنها را برداریم. با این شیوه می توان جلوی ریزگردهای نمکی را گرفت.

این استاد دانشگاه تاکید می نماید: این اقدام اگر در برنامه مسئولین نباشد هم باید در دستور کار قرار گیرد. همه جا که کانون ریزگرد نیست. بخش هایی که به عنوان کانون ریزگرد شناسایی شده اند را می شود با این ورق ها پوشاند. تا وقتی که دوباره در مصرف آب صرفه جویی کنیم و مجددا آب وارد دریاچه کنیم، آن زمان می توان این پلاستیک ها را هم برداشت.

این پژوهشگر محیط زیست می گوید: تا حالا خیلی درباره تبعات خشکی دریاچه ارومیه هشدار داده شده است. عیسی کلانتری، رئیس سابق سازمان حفاظت محیط زیست هشدار داده بود که این مساله باعث می شود 6 میلیون نفر از منطقه کوچ نمایند. البته کوچ و مهاجرت مردم این منطقه چیز جدیدی نیست. از مدت ها پیش، خیلی از ساکنان استان برای یافتن کار به استان های دیگر می رفتند. ولی خشکی دریاچه ارومیه می تواند این موضوع را به خاطر بحران هایی که پیش خواهد آمد، تشدید کند. اما این که به این زودی شهرهای بزرگ آذربایجان بر اثر خشکی دریاچه و ریزگردهای نمکی و بیکاری و ... تخلیه شوند، خیر، چنین چیزی رخ نخواهد داد. حداقل تا یکی دو دهه آینده اتفاق نخواهد افتاد. حالا بعدها چه خواهد شد، فعلا نمی دانیم.