نخستین رایانه آنالوگ تایخ ، آنتی کیترا Antikythera، شاید هرگز کار نمی نموده! - باتسک

این ابزار کوچک، در نگاه نخست چیزی بیش از تکه ای زنگ زده به نظر نمی رسید، اما مطالعات نشان داد که از چرخ دنده هایی هماهنگ و ظریف ساخته شده. ساختاری که بی شباهت به سازوکار ساعت های مدرن یا حتی رایانه های مکانیکی اولیه نیست. همین کشف، زمینه ساز نظریه ای شد که آن را به عنوان قدیمی ترین رایانه آنالوگ دنیا معرفی کرد. فرضیه ای که برای بسیاری از مورخان علم، هیجان انگیز و حتی شگفت آور بود. چرا که نشان می داد هزاران سال پیش، انسان هایی می زیسته اند که فهمی از مهندسی و محاسبات نجومی داشته اند که با عصر خود همخوانی نداشت.

تا به امروز پژوهش های بسیاری برای رمزگشایی از این مکانیزم اجرا شده است، اما همچنان بخش های مهمی از عملکرد آن در هاله ای از ابهام به جای مانده اند. هیچ نسخه مشابهی از آن در منابع تاریخی یا بقایای باستانی دیگر یافت نشده، و همین موضوع باعث شده تا دستگاه، به نوعی یک تکه گمشده از پازلی بزرگ باشد که به دوران کلاسیک تعلق دارد.

بعضی گمان می نموده اند که این ابزار برای پیش بینی کسوف، خسوف، و موقعیت اجرام آسمانی به کار می رفته است؛ بعضی دیگر آن را تقویمی پیچیده یا حتی وسیله ای آموزشی می دانند. اما آن چه مسلم است، دقت خارق العاده طراحی آن است که در دوران خود بی سابقه بوده. به ویژه آن که این ابزار، حدود 2000 سال پیش ساخته شده؛ زمانی که چرخ دنده سازی هنوز در مراحل ابتدایی قرار داشت. راز پیچیدگی این سازوکار هنوز حل نشده به جای مانده و تنها چیزی که از آن مطمئن هستیم، این است که با ابزاری کاملاً استثنایی سروکار داریم. ابزاری که اگر واقعاً کار می نموده باشد، گواهی بر دست نایافتنی ترین توانایی های فنی انسان باستان است.

اما در برابر این تحسین، شک وتردیدهای علمی نیز رو به افزایش اند. این که آیا این دستگاه واقعاً توان انجام محاسبات نجومی داشته یا صرفاً یک نمونه نمایشی و غیرکاربردی بوده، هنوز پاسخی قطعی نیافته است. از یک سو، بعضی قطعات گمشده اند، بعضی دفرمه شده اند و بعضی دیگر آن قدر آسیب دیده اند که تشخیص کارکردشان سخت است. از سوی دیگر، مدل های رایانه ای و بازسازی های دقیق، بعضی تناقض ها را در عملکرد واقعی این ابزار نشان می دهند. و اکنون، یک پژوهش تازه، این بحث دیرینه را دوباره به جریان انداخته است: آیا مکانیزم آنتی کیترا واقعاً کار می کرد؟ یا تنها یک خیال زیبا بود؟

کشفی که ممکن است یک افسانه فنی بیش نبوده باشد

در نگاه نخست، مکانیزم آنتی کیترا همانند گوهری پنهان در اعماق تاریخ به نظر می رسید. ابزاری که بسیاری آن را سندی روشن بر نبوغ فنی یونان باستان دانستند؛ یک رایانه نجومی دستی، پیشرفته تر از هر چیز مشابهی تا قرن ها بعد. اما اکنون پژوهشی تازه، این نگاه خوش بینانه را به چالش می کشد. مدلی رایانه ای از عملکرد این دستگاه، براساس دو مطالعه پیشین، احتمال می دهد که آنتی کیترا اصلاً عملیاتی نبوده یا اگر هم بوده، بسیار ناقص و ناپایدار عمل می نموده است.

یکی از این پژوهش ها نشان می داد که شکل مثلثی دندانه های چرخ دنده، باعث حرکت های ناهماهنگ، شتاب گیری و کاهش سرعت ناگهانی می شده است. دیگری، با اسکن های سی تی، به فاصله گذاری های نامنظم، پراکندگی ناهماهنگ دندانه ها و خطاهای ساخت در قطعات اشاره نموده بود. این دو یافته، در کنار هم، پایه تحلیل نو را شکل دادند.

دستگاهی که احتمالاً هرگز کامل نمی چرخید

طبق تحلیل این مدل نو، اگر خطاهای ساخت به درستی تشخیص داده شده باشند، بسیاری از چرخ دنده ها هنگام چرخش دچار گیر می شدند. برای نمونه، عقربه خورشیدی مکانیزم، شاید حتی نتواند بیش از یک سوم مسیر چرخش خود را طی کند. و از آن جا که تمامی قطعات به هم وابسته اند، گیر کردن حتی یک چرخ دنده کافی ست تا کل سازوکار از حرکت بایستد.

در نتیجه، پژوهشگران دو سناریو را محتمل می دانند: یا دستگاه از ابتدا با خطاهایی ساخته شده بوده که مانع عملکردش می شده، یا اینکه خطاهایی که امروز در اسکن ها دیده می گردد، محصول تخریب در گذر زمان است، نه نقص در طراحی اصلی. چون قطعات موجود، آسیب دیده اند و آنالیز آن ها لزوماً بازتاب شرایط ساخت اولیه نیست.

ابزاری نمایشی یا محاسبه گر دقیق؟

در پاسخ به این معما، بعضی پیشنهاد داده اند که مکانیزم آنتی کیترا ممکن است بیشتر یک ابزار نمایشی آموزشی بوده باشد تا دستگاهی کاربردی برای پیش بینی های نجومی. شاید چیزی شبیه به مدل های مکانیکی سیارات که در دانشگاه ها برای نمایش حرکت اجرام آسمانی استفاده می شوند. این فرضیه، احتیاج به دقت بالای عملکرد را کم رنگ می نماید و در عوض، بر جلوه بصری و مفهومی آن تأکید دارد.

از سوی دیگر، خود نویسندگان تحقیق نو هم تأکید می نمایند که نباید با قطعیت در خصوص بی کاربرد بودن این دستگاه قضاوت کرد. بسیاری از داده ها، به علت آسیب های طولانی مدت، در سطحی حدسی و غیرقطعی باقی می مانند. بنابراین، هنوز نمی توان با اطمینان گفت که مکانیزم آنتی کیترا فقط یک خیال خوش بود یا واقعاً روزی کار می کرد.

منبع: arXiv