راهکارهایی برای حفظ هویت تاریخی شهرها - باتسک

نجلا درخشانی، مسئول پژوهش اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و جهانگردی خرمشهر با تاکید بر این نکته می گوید: ضروری است تا با هدف تاب آوری هویت فرهنگی و تاریخی شهرهای دارای اصالت که بخشی از ثروت فرهنگی محسوب می شوند، تفکر بهسازی و باززنده سازی شهرها در دستور کار طرح های توسعه و عمران شهری قرار گیرند.

او با بیان این که تکدانه های ارزشمند موجود در بافت های تاریخی بخشی از هویت و تاریخ معماری هر شهر محسوب می شوند، ادامه می دهد: حفظ، نگهداری و بازسازی این تکدانه ها علاوه بر حفظ کالبد بنا باعث تثبیت اصالت و هویت معماری ارزشمند به جای مانده در بافت های ارزشمند شهری خواهد شد.

وی با تاکید بر این که رشد روزافزون فرهنگی و اجتماعی شهرها باعث ایجاد نوعی احساس نیاز به خاطرات و تعلق خاطر آنها به گذشته تاریخی و اصالت خود شده است، می افزاید: به وسیله حفظ نشانه ها و عناصر موجود در شهر چه از نظر معنوی و چه از نظر کالبدی و فیزیکی می توان به این احساسِ نیاز پاسخ داد.

این کارشناس ارشد بازسازی و احیا بناها و بافت های تاریخی، بازسازی و احیای تکدانه های ارزشمند را باعثِ تقویت حس تعلق خاطر و حفظ هویت و اصالت معماری می داند و ادامه می دهد: از سوی دیگر از نظر مالی نیز نسبت به توسعه شهر در نواحی پیرامون ارزان بوده و باعث ایجاد جاذبه های توریستی و جهانگردی در مراکز شهری و در نهایت کسب درآمدهای مالی می شود.

به گفته وی، احیای تکدانه های ارزشمند موجود در بافت های شهری در راستای اهداف جهانگردی باعث جذب جهانگرد و ایجاد اشتغال پایدار می شود، از این طریق کمک زیادی به رشد مالی شهر می شود.

او با بیان این که گردش خون، جریان اکسیژن به وسیله دم و بازدم و متابولیسم در بدن انسان باعث ادامه روند حیات در او می شود، می گوید: در بافت های تاریخی نیز وجود زندگی با حضور انسان، تحرک و تعاملات اجتماعی و فرهنگی ضامن بقاء و حیات بافت ها می شود، بنابراین این مسأله مگر با حفظ تکدانه های ارزشمند به وسیله بازسازی و احیاء و تزریق کاربری متناسب با بافت پیرامون آنها محقق نمی شود.

درخشانی با تاکید بر این که طرح های بازسازی و احیاء و بهسازی زمانی پیروز خواهند بود که در کنار آنها از توانمندسازی اجتماعی و فرهنگی که نوعی احیاء اجتماعی در بافت ها و مشارکت مردم محلی در جریان برنامه ریزی و اجرای طرح های بازسازیی است، صورت گیرد، توضیح می دهد: احیا به تمهیداتی نیاز دارد که نه از جنس کالبد است نه اقتصاد. بلکه باید فضا را به مکانی مناسب برای زندگی و حرکت تبدیل کرد و با تزریق عملکرد تازه و مورد نیاز بافت و همساز با بنای مورد نظر زمینه های رشد مالی و حضور مردم را در بافت های ارزشمند ایجاد کرد.

اولین خطر برای تخریب بناهای تاریخی چیست؟

مسئول پژوهش اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و جهانگردی خرمشهر در پاسخ به این پرسش که چرا نیازمندِ بازسازی و حفاظت آثار تاریخی هستیم و برترین راه حفاظت از میراثِ گذشتگان چیست؟ می گوید: اهمیت و ضرورت حفظ آثار کهن و ارزشمند نه تنها به عنوان پدیده های نمادین، بلکه به دلایلی مانند شناخت سیر تحول و تکامل تاریخ شهرسازی و تمدن شهرنشینی، آشنایی با تکنیک و روش های پیشینیان در خلق آثار ارزشمند، حفظ هویت و اصالت شهری و تبیین حیات شهری بر اساس شواهد و مدارک علمی موجودهمیشه مورد توجه است.

وی با تاکید بر این که مکان های با ارزش فرهنگی اسنادی تاریخی اند که به بیان نمودِ محسوس هویت و اصالت هر شهر اهمیت پیدا می کنند، ادامه می دهد: می توان گفت که حفاظت از میراث، حفاظت از فرهنگ، هویت و اصالت است. احیاء (باززنده سازی) بناهای تاریخی برترین روش حفاظت از بناهای تاریخی است. احیاء به معنی تغییر کاربری یک مکان به استفاده های سازگار مناسب و پیشنهادی است.

او استفاده سازگار را استفاده ای می داند که کمترین تغییر را در ارزش های میراثی و اصالت کالبد به وجود آورد و می گوید: تغییرات باید قابل بازگشت بوده و کمترین مداخله را داشته باشند. احیاء در واقع ایجاد زندگی تازه در کالبد قدیم با حفظ ارزش ها و احترام به شأن و منزلت و اصالت بنا است. اصولا کالبد هر اثر قدیمی در جهت جوابگویی به نیازهای زمان خود شکل مادی گرفته است، بر این اساس چون نیازهای انسان در طول تاریخ هر روز تغییر پیدا می کند، کالبد قدیم جوابگوی نیازهای امروزی نیست، پس متروک می ماند.

به اعتقاد وی، متروک ماندن بناهای قدیمی باعث می شود تا مردم از آنها غفلت کرده و همین اتفاق؛ اولین خطر برای تخریب و نابودی آنهاست. بنابراین برترین روش حفاظت و جلوگیری از متروک ماندن و نابودی بناهای ارزشمند احیاء (باززنده سازی) با روش های اصولی و بر اساس نیازهای مردم جامعه است.

درخشانی بازسازی و احیاء را شکل تازه ای از تزریقِ فعالیت ها به بدنه بناها، با بهره گیری و استفاده بهینه از بناهای ارزشمند بدون کاربری و متروکه موجود در بافت های شهری، می داند و ادامه می دهد: در این شرایط باید به سلیقه های گوناگون شهروندان معاصر پاسخی مناسب داد و با این روش به بخشی از گردشکری پایدار دست پیدا کرد، چون کاربری تازه بناها می تواند در راستای اهداف جهانگردی و پر کردن خلاءهای این بخش باشد و در رونق مالی منطقه نقش بسزایی را ایفا کند.

این کارشناس ارشد بازسازی و احیا بناها و بافت های تاریخی، علت توجه نکردن مناسب به بحث حفاظت از بناهای تاریخی را کمبود اعتبارات و بودجه سالانه برای حفاظت، بازسازی و احیای بناها و محوطه های تاریخی می داند و اظهار می کند: متاسفانه اعتبارات جوابگوی نیازهای این بخش از ثروت فرهنگی کشورنیست. مسائل مالی کشور و تعدد بناهای تاریخی با توجه به تمدن غنی ایران، باعث شده که اندازه اعتبار تخصیص یافته به این بخش جوابگوی نیازها نبوده و سازمان میراث فرهنگی را در دست یابی به اهدافِ خود قدری با مشکل و چالش روبرو کند.

خرد جمعی و حضور سرمایه گذاران می تواند بناهای تاریخی را نجات دهد

درخشانی، در توضیح دلایل متروک ماندن و تخریب بناهای تاریخی و ارزشمند، بعد از نبود اعتبار و بودجه لازم برای حفاظت از آن ها، همسو و هم جهت نبودن ارگان های شهری با میراث فرهنگی را از دیگر عوامل می داند و می گوید: برای حفاظت از بناها به خردی جمعی و همکاری ادارات و ارگان های مختلف نیاز است که یقینا اداره میراث فرهنگی به تنهایی نمی تواند جوابگوی نیازهای حوزه حفاظت، بازسازی و احیای بناهای تاریخی باشد.

این کارشناس ارشد بازسازی و احیا بناها و بافت های تاریخی، سومین علت این اتفاق را کم توجهی و وارد شدن سرمایه گذارانِ اندکِ بخش خصوصی در حوزه بازسازی و احیای بناهای تاریخی به علت نگرانی از بازگشت سرمایه می داند و اضافه می کند: باید در ارگان هایی که توانایی ایجاد زیرساخت های عمرانی را دارند و در زمینه سیاست های توسعه شهری تاثیر گذارند، اتاق فکری با هدف معرفی بناهای تاریخی و ارزشمند به سرمایه گذاران بخش خصوصی ایجاد شود تا از این طریق از ظرفیت این بخش از ثروت فرهنگی کشور در حوزه رشد مالی منطقه استفاده شود.

او با اشاره به این که برای بیشتر کشورهای دارای تمدن، حفظ ابنیه تاریخی شان اهمیت ویژه ای دارد، ادامه می دهد: آن ها اغلب سعی می کنند با نگهداری بافت های گذشته و دست نبردن داخل آن ها ظاهر بیرونی را حفظ و داخل ساختمان ها را بهسازی کنند.

میل تجددگرایی و مدرنیته از عوامل تخریب بناهای تاریخی

این کارشناس ارشد بازسازی و احیا بناها و بافت های تاریخی با طرح این سوال که چرا ما چنین نگاهی را نداریم و فقط گزینه تخریب را در نهایت انتخاب می کنیم؟ می گوید: یکی از مهمترین دلایل گرایش به نوسازی و تخریب بناها و بافت تاریخی میل به تجددگرایی و مدرنیته و دست یافتن به فرم و شکلی پیشرفته و به روز است. نوسازی درواقع فرایندی بین سنت و مدرنیته است که تغییرات اجرا شده در آن غیر قابل بازگشت به گذشته بوده و به صورت تدریجی باعث متحول شدن و از بین رفتن ارزش ها می شود.

او ادامه می دهد: با ورود تکنولوژی و گرایش بالای افراد جامعه به خصوصا قشر جوان به جایگزینی کالبد مدرن بجای کالبد تاریخی، بافت های تاریخی و ارزش های نهفته در آن ها دستخوش تغییرات زیادی شده اند. افزایش گرایش به نوسازی، توسعه و مدرنیته در نسل جوان عواملی مهم در کاهش اندازه تاب آوری کالبدی بناهای ارزشمند شهرها محسوب می شوند. این گرایش زمانی خطرآفرین خواهد بود که به صورت غیر اصولی و مغایر با اصول حفاظت و بازسازی بوده و در جهت نیل به منافع سودجویانه بعضی از مداخله گران در بناها و بافت های تاریخی باشد.

مسئول پژوهش اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و جهانگردی خرمشهر نوسازی را فرایندی در راستای تخریب می داند که در مقابل حفاظت و بازسازی واقع شده است و ادامه می دهد: در کشورهای پیشرفته سعی شده سطح آگاهی و شناخت افراد جامعه نسبت به ارزش های تاریخی و فرهنگی بناها و بافت های ارزشمند به وسیله آموزش و معرفی افزایش بیابد، چون پائین بودن اندازه شناخت افراد جامعه نسبت به ارزش های فرهنگی و تاریخی بناها و بافت ها، باعث مشارکت نکردن آن ها در حفاظت و بازسازی این بافت ها و ابنیه شده و در طولانی مدت باعث تخریب بخش های تاریخی و آسیب دیده و جایگزین مداخلات غیراصولی و مغایر با اصول و قوانین حفاظت و بازسازی شده و نهایتا منجر به تخریب و نوسازی بافت های تاریخی می شود.

وی با بیان این که باید آگاهی عمومی مردم جامعه را نسبت به حفاظت از ارزش ها و ثروت های فرهنگی به وسیله آموزش و مشارکت آنها در طرح های بازسازی و حفاظت و حس تعلق خاطر در افراد نسبت به میراث فرهنگی افزایش داده و تقویت کرد، می گوید: یکی از تاثیرگذارترین مسایل در حفظ ابنیه و بافت های تاریخی و جلوگیری از تخریب آنها، تقویت حس تعلق به مکان در افراد جامعه است. هرچه اندازه تعلق خاطر افراد به ارزش ها و ثروت های فرهنگی افزایش پیدا کند، اندازه تاب آوری کالبدی بناهای ارزشمند و تاریخی نیز افزایش می یابد.

او این اتفاق را به جز از راهِ برگزاری نشست ها، جلسات و همایش های رایگان به وسیله ادارات میراث فرهنگی میسر نمی داند و ادامه می دهد: نشست ها رابطه ای دوسویه و مستقیم بین مردم جامعه و متولیان امر حفاظت و بازسازی ایجاد می کند.

درخشانی، حفاظت از میراث نسل ها که بخشی از هویت هر منطقه و کشور است و انتقال آن به آیندگان را جزئی از حقوق شهروندی هر عضو جامعه می داند و می گوید: معتقدم آینده متعلق به کسانی است که علاوه بر شناختِ تاریخ و گذشته خود نهایت تلاش را برای حفاظت از میراث سرزمین شان و انتقال آن به برترین شکل ممکن به آیندگان انجام می دهند.