ابوالمفاخر باخَرزی؛ نویسنده ای که اوراد و اذکارصوفیه را به فارسی نوشت - باتسک

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری خبرنگارانـ بارها شنیده ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل کوشش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، از جلد اول کتاب تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران تألیف دکتر علی اکبر ولایتی که به سال 1392 در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده ایم.

ابوالمفاخر یحیی بن احمد، از مشایخ کبرویه و نویسنده ایرانی در سده هشتم هجری است.

او نواده شیخ ابوالمعالی سیف الدین باخرزی و فرزند برهان الدین احمد، دومین فرزند سیف الدین باخرزی بود. تاریخ دقیق تولد او را نمی دانیم. در کرمان زاده شد و نخستین استاد و مرشد او پدرش شیخ احمد بود که از وی خرقه گرفت. پس از درگذشت پدرش در 696ق به شهرهای ایران، مصر، شام و آسیای صغیر سفر کرد. وی طی این سفرها از بسیاری از مشایخ صوفیه و محدثان خرقه و اجازه روایت دریافت کرد؛ از آن شمار می توان به شیخ فخرالدین مجندری (مجندرانی) در تبریز، شیخ کمال الدین عذری در قاهره و شیخ حسام الدین رومی اشاره کرد. ابوالمفاخر در 700ق در تبریز بود و در 709ق پس از گزاردن حج، چندی در خانقاه سعیدالسعدا در مصر بسر برد. پس از آن، به کرمان بازگشت. در 712ق به بخارا رفت و از آن پس در خانقاه نیای خود در فتح آباد بخارا ساکن شد و آن را رونق تازه ای بخشید.

ابن بطوطه، ابوالمفاخر باخرزی را بعد از 730ق در بخارا دیده و شبی در خانقاهش بسر برده؛ وصف ابن بطوطه از خانقاه و ضیافت ابوالمفاخر نشان دهنده جایگاه والا و نفوذ گسترده اوست. ابوالمفاخر وقف نامهای از اوقاف خویش ترتیب داده که گویای نفوذ خاندان باخرزی در بخاراست. از روستاها، زمین ها و آبادی های بسیاری در شمار موقوفات این وقف نامه یاد رفته است. ابوالمفاخر، پس از خود، سرپرستی موقوفات را به حاجی عبدالله بن محمد و اخی عبدالصمد بن حسن فتح آبادی سپرد. ابوالمفاخر سرانجام در 736ق در محله فتح آباد بخارا درگذشت و در همان جا در جوار گور جدش شیخ سیف الدین به خاک سپرده شد. در جوار مزار او دو تن از فرزندانش، برهان الدین شهید و روح الدین شیخ داود به خاک سپرده شده اند. در 788ق به دستور تیمور گورکانی بر مرقد وی بقعه و بارگاهی ساختند.

باخرزی به سبب کوشش های بسیارش برای فراگیری اصول تصوف، با طریقت کبرویه و سهروردیه به خوبی آشنا شد. خرقه باخرزی از او طریق به سلسله کبرویه می رسد. از سویی به واسطه پدرش به سیف الدین باخرزی و طریقه کبرویه متصل است و از سو دیگر، خرقه او از طریق شیخ فخرالدین مجندری به شهاب الدین سهروردی و سعدالدین حموی، از بزرگان طریقت کبرویه به این سلسله منتهی می شود. او در مجموع با آثار مشایخی که هنوز بر طریقه عملی در تصوف پافشاری می کردند و به طریقه علمی آن روی خوشی نشان نمی دادند آشنایی داشت و نیز آثار معروف ابن عربی را که بزرگ ترین بنیان گذار تصوف علمی در اسلام است، مطالعه کرد و علاوه بر اینها، در ادب و علوم شرعی نیز مهارت داشت. نقل است از خودِ او که در علم حدیث و تفسیر، محضر شصت و اند شیخ محدث و مفسر را در قاهره و بلاد شام و روم و عراق و آذربایجان و کرمان دریافت و نزد هر یک حدیث و تفسیر فراگرفت.

از ابوالمفاخر باخرزی کتابی به نام اوراد الاحباب و فصوص الآداب، در دو مجلد به جا مانده است. شهرت باخرزی به سبب تألیف این اثر است که آن را در بخارا و گویا بر سر مزار سیف الدین باخرزی در 723ق تألیف کرده است. نخستین جلد آن، با نام اوراد الاحباب، کتابی است در شرح اوراد، عبادات، اساس امور مرید، شجره خرقه و مقامات مراقبه. وی در سبب تألیف این کتاب می گوید که چون در دوره او بیشتر اهل خرقه از زبان عربی بی بهره بودند، خواستم که این اوراد و اذکار را که در کتاب های گوناگون به آن اشاره شده، در یک کتاب به زبان فارسی جمع آوری کنم تا صوفیان و عارفان از آن بهره گیرند. شماری از فصوص اوراد الاحباب بدین قرارند: بیان اوقات و زمان اوراد هفت گانه روز؛ بیان اوقات و زمان اوراد شب؛ ذکر عمل مریدان و فرایض اوامر و فضائل نادر؛ روز جمعه و آداب و اعمالی که مستحب است در روز جمعه؛ بیان ان العقل محبوب عن الله تعالی و هو مراة الدنیا و الایمان مرآة الآخرة.

جلد دوم کتاب فصوص الآداب نام دارد و باخرزی ـألیف آن را در 724ق به سرانجام رسانده است. این جلد مشتمل است بر آداب صوفیه، عقاید و اخلاق، طرز معاشرت، لباس و سماع، صحبت، شرایط شیخ و مرید، و آداب خدّام، آداب حمام و مسافرت و وقت سفر، آداب خلوت و اربعین و ترتیب ریاضت و مجاهدت. برخی از فصوص این جلد عبارت اند از: عقاید الصوفیه فی الوحدانیة و القیامه؛ آداب الایمان؛ فضیلة الفقر علی الغنی؛ ماهیة التصوف؛ حکایات در المحوبوبین و مکاشفاتهم و وصف ابدال الصدیقین.

حکایتی از بخش آخر فصوص الآداب برای نمونه ذکر می شود:

خدای تعالی بر داود (علیه السلام) وحی فرستاد که تو چنان گمان می بری که مرا دوست می داری و دل برین نهاده ای! اگر در محبت صادقی و خود را از محبان می داری، محبت دنیا را از دل خود بیرون کن که محبت من با محبت دنیا در یک دل جمع نیاید.

ابوالمفاخر باخرزی در سرانجام کتاب، منابعی را که در تألیف کتاب استفاده کرده، بدین قرار معرفی کرده است: قوت القلوب، اثر شیخ ابوطالب مکی؛ آداب المریدین، اثر ابونجیب عبدالقاهر سهروردی؛ عوارف المعارف، اثر شیخ شهاب الدین عمر سهروردی؛ رسالة الخلوة و رسالتین فی آداب الصوفیه، اثر شیخ نجم الدین کبری؛ رسالة وصیة السفر، اثر سیف الدین باخرزی، حلیة الابدال و رسالة الامر المربوط و کتاب کنه ما لا بد للمرید، اثر شیخ محیی الدین عربی؛ منازل المریدین، اثر شیخ ابی عبدالله مرجانی.

4104/